Nauka. Inicjatywa Doskonałości, Badenia-Wirtembergia, Hochschule Reutlingen
Autor: Mateusz Benedykt Dzięcielski
Dobrze skonstruowany krajowy i regionalny system nauki nie tylko wzmacnia konkurencyjność narodowej gospodarki, ale także jest katalizatorem rozwoju opartego o strukturalną innowacyjność. Poniższy artykuł przybliża zagadnienie nauki w ramach regionalnego systemu innowacji, co zostało zaprezentowane na kolejnych studiach przypadków (case studies) na trzech kolejnych poziomach: centralnym (Inicjatywa Doskonałości), regionalnym (Badenia-Wirtembergia) oraz lokalnym (Hochschule Reutlingen). Zidentyfikowano także polskie wątki w omawianych przypadkach, a także podjęto próbę wskazania potencjalnych obszarów ich optymalizacji pod względem umiędzynarodowienia i upraktycznienia.
Inicjatywa doskonałości
Stworzona na poziomie centralnym przez niemiecki rząd federalny Inicjatywa Doskonałości miała być w swym założeniu niemieckim odpowiednikiem amerykańskiej ligi bluszczowej (Ivy League), stworzonym w społeczno-gospodarczym systemie kontynentalny - gdzie uniwersytety są publiczne a ich finansowanie pochodzi od państwa. W związku z tym różni się już w swoich założeniach od ligi bluszczowej, która powstała spontanicznie w systemie anglosaskim i zrzesza osiem najstarszych uczelni amerykańskich zlokalizowanych na wschodnim wybrzeżu. Chociaż niemiecka Inicjatywa Doskonałości cechuje się odmiennymi warunkami powstania i funkcjonowania, to jednak jej cel pozostaje spójny z misją ligi bluszczowej: wzmocnienie wyselekcjonowanych krajowych uniwersytetów i szkół wyższych oraz podniesienie ich międzynarodowej rozpoznawalności i renomy.
Inicjatywa Doskonałości wsparła niemieckie ośrodki nauki i szkolnictwa wyższego sumą ponad 4,6 miliardów euro, z czego tylko w pierwszych sześciu latach finansowania, czyli w okresie 2006-2012, przekazano na ten cel kwotę 1,7 miliarda euro. Natomiast w kolejnych pięciu (do 2017 roku) było to 2,7 miliarda euro. Cały projekt był koordynowany przez Niemiecką Fundację Badań i Niemiecką Radę ds. Nauki. Składał się on z trzech etapów, realizowanych w kolejnych okresach badawczych w latach 2005-2017:
Ustanowienie przy uczelniach ponad 40 szkół badawczych dla młodych naukowców i doktorantów (Graduiertenschule), które otrzymały finansowanie po 1 milion euro rocznie.
Stworzenie 30 Klastrów Doskonałości (Exzellenzcluster), finansowanych po 6,5 miliona euro rocznie każdy, których zadaniem było łączenie uniwersytetów z wiodącymi instytucjami badawczymi i biznesem.
Wybór 11 najlepszych uniwersytetów najwyższej doskonałości, które były szczególnie intensywnie finansowane ze względu na ich zdolność do tworzenia „przyszłościowych koncepcji” (Zukunftskonzepte), w ramach strategii promowania badań naukowych najwyższej klasy. Wsparcie, które było przeznaczane na uniwersytety znajdujące się w gronie 11 najlepszych, wahało się od 7 do 14 milionów euro rocznie na daną uczelnię. W związku z tym w szczególności ta trzecia linia finansowania zyskała znaczące uznanie międzynarodowe, zarówno w zagranicznych środowiskach akademickich jak i międzynarodowych mediach[1],[2] i to właśnie uczelnie, które znalazły się w tym gronie stały się z czasem odpowiednikiem amerykańskich uniwersytetów ligi bluszczowej (mowa tutaj o: Uniwersytecie w Bremie, Uniwersytecie Humboldta w Berlinie, Wolnym Uniwersytecie Berlińskim, Technicznym Uniwersytecie w Dreźnie, Uniwersytecie w Kolonii, Reńsko-Westfalskiej Uczelni Technicznej w Akwizgranie, Uniwersytecie Monachijskim oraz Technicznym Uniwersytecie w Monachium, a także Uniwersytecie w Heidelbergu, w Tybindze oraz w Konstancji nad Jeziorem Bodeńskim).
Trzy ostatnie uczelnie znajdują się w kraju związkowym Badenia-Wirtembergia. Jednak co najważniejsze, to w przeciwieństwie do amerykańskiej lig bluszczowej, której skład nie zmienił się od 1954 roku, to grono 11 niemieckich uniwersytetów najwyższej doskonałości podlega ciągłym fluktuacjom, zależnie od wyników naukowych tych uczelni. Część uniwersytetów znajduje się w tym gronie od samego początku, część dołączyła do programu później, a trzy znajdowały się w tym gronie do 2012 roku. Były to Uniwersytet w Getyndze, Instytut Technologiczny w Karlsruhe oraz Uniwersytet we Fryburgu Bryzgowijskim. Ogółem zatem na zidentyfikowane w latach 2006-2017 14 uczelni najwyższej doskonałości przypada aż pięć znajdujących się w Badenii-Wirtemberce, co stanowi blisko jedną trzecią całości nagrodzonych w programie uczelni. Jest to bezwzględnie najlepszy wynik w całych Niemczech, bowiem w żadnym innym landzie nie było takich uczelni więcej niż dwie[3],[4],[5],[6].
Badenia-Wirtembergia
Między innymi właśnie dzięki takiemu wsparciu, Badenia-Wirtembergia będąc jednym z najlepiej wyedukowanych regionów Niemiec przoduje także w badaniach naukowych. Tylko w 2015 roku na jej obszarze zostało zgłoszonych 14.220 patentów, a w 2013 – jeszcze w czasach kryzysu finansowego, wydatki na badania i rozwój w tym landzie wyniosły 20,2 miliardów euro[7]. Infrastruktura badawcza w Badenii-Wirtembergii jest bardzo dobrze rozwinięta obejmując 9 uniwersytetów, ponad 20 prywatnych uczelni, 11 szkół artystycznych, 6 pedagogicznych, 24 szkoły wyższe nauk stosowanych i dualne szkoły wyższe. W Badenii-Wirtembergii w semestrze zimowym 2016/2017 studiowało na blisko 2660 różnorodnych kierunkach studiów ponad 360.000 studentów,[8],[9] z których tylko w 2016 roku było 4613 doktorantów[10]. Z ponad 70 uczelniami i blisko 100 pozauniwersyteckimi instytucjami badawczymi południowo-zachodnie Niemcy należy do czołowych lokalizacji tworzenia nauki w Europie. Dydaktyka i badania są tutaj ściśle ze sobą powiązane - rezultaty działalności badawczej wpływają poprzez sprzężenie zwrotne na nauczanie uniwersyteckie, zapewniając w ten sposób wysoki poziom zdobywanego wykształcenia i kwalifikacji zawodowych[11]. Poza jednostkami uczelnianymi występuje na obszarze landu również znaczna ilość publicznych instytucji badawczych, będących bardzo aktywnymi w obszarze podstawowych i stosowanych badań (11 Instytutów Maxa-Plancka, 13 Instytutów Towarzystwa Fraunhofera, siedem Instytutów Towarzystwa Naukowego Leibniza oraz dwa Centra Towarzystwa Helmholtza)[12].
W rankingu 30 najlepszych uczelni niemieckich w 2019 roku przeprowadzanym przez renomowaną instytucję Times Higher Education, w pierwszej 10 mieszczą się aż trzy uniwersytety znajdujące się w Badenii-Wirtemberce: w Heidelbergu (III pozycja), Freiburgu (V) oraz Tybindze (VII). Zaraz za pierwszą 10 znajduje się uniwersytet w Mannheim (XI), a dalej w Karlsruhe (XIV), Ulm (XVI), Konstancji (XXI), Hohenheim (XXIII) i w Stuttgarcie (XXVIII). Biorąc pod uwagę ilość landów w Republice Federalnej Niemiec (16) widoczna jest wyraźna nadreprezentacja Badenii-Wirtembergii pod względem posiadania przodujących uniwersytetów niemieckich – zarówno w pierwszej 10 stanowią one aż 33% wszystkich, jak i w pierwszej 30 zestawienia 1/3 najlepszych uniwersytetów pochodzi z tego landu[13].
Podobnie ranking 20 uczelni niemieckich prowadzących najlepsze programy MBA[14] wymienia aż 5 uczelni pochodzących z Badenii-Wirtembergii: Mannheim Business School, Szkoła Wyższa w Pforzheimie, ESB Business School (Szkoła Wyższa w Reutlingen), Szkoła Wyższa w Esslingen oraz Szkoła Wyższa w Offenburgu. Oznacza to, że aż co czwarty przodujący program studiów MBA w Niemczech jest realizowany w Badenii-Wirtemberce. Wyraźne jest również to, że poza Uniwersytetem w Mannheim, reprezentowanym przez Mannheim Business School, nie występuje żaden inny z uniwersytetów – wszystkie pozostałe uczelnie to tzw. szkoły wyższe nauk stosowanych (Hochschulen für Angewandte Wissenschaften), mocno zorientowane na praktyczne zastosowanie rezultatów swoich badań w biznesie, choć nie są szkołami biznesowymi lub ekonomicznymi w sensie ścisłym.
W Badenii-Wirtemberce uczelnie znajdują się w 50 różnych miejscowościach,[15] dzięki czemu jest możliwy zrównoważony rozwój całego regionu. Szkolnictwo wyższe jest zdecentralizowane, a najstarsze i najlepsze uniwersytety jak te w Heidelbergu (założony w 1386 roku)[16], Fryburgu (1457)[17], czy Tybindze (1477)[18] mieszczą się w niewielkich urokliwych miasteczkach uniwersyteckich. Dzięki temu zapewnienie uniknięto problemu zapewnienia ludziom pracy w małych miasteczkach, a także pozwala to na efektywniejsze użytkowanie infrastruktury drogowej i transportowej ze względu na bardziej równomierny geograficznie popyt studentów na te usługi, który jednak rządzi się sezonowością uwarunkowaną organizacją roku akademickiego. Uczelnie posiadają w tym względzie sporą autonomię i mogą swobodnie organizować harmonogram pracy oraz dostosowywać go do warunków lokalnych, włączając w to rozpoczęcie i zakończenie roku akademickiego, w przypadku którego różnica pomiędzy poszczególnymi uczelniami może wynosić nawet dwa miesiące[19].
Hochschule Reutlingen
Hochschule Reutlingen, czyli założona w 1855 roku Szkoła Wyższa w Reutlingen posiada niecałe 6000 studentów, którzy kształcą się tylko na pięciu wydziałach: Chemii, Informatyki, Techniki, Tekstyliów oraz Designu, a także założona w 1971 roku ESB Business School – autonomiczną szkołę biznesową, kształcącą około 2500 studentów, która według wielu rankingów znajduje się od lat niezmiennie w gronie najlepszych uczelni biznesowych w całych Niemczech.[20] Od 2008 roku ESB Business School prowadzi wszystkie kierunki związane z biznesem i zarządzaniem produkcją w Hochschule Reutlingen. ESB Business School oferuje 17 programów licencjackich i magisterskich, a także liczne programy podwójnego dyplomy we współpracy z wieloma innymi szkołami biznesowymi z całego świata. ESB Business School jest jedną z najlepszych szkół biznesu w Niemczech i obecnie należy do pięciu procent wszystkich szkół biznesu na świecie, które uzyskały prestiżową akredytację AACSB,[21] a także FIBAA.[22]
ESB Business School na poziomie licencjata (Bachelor of Science) prowadzi cztery kierunki: prowadzony w języku angielskim Międzynarodowy Biznes (IB), Zarządzanie Logistyką i Międzynarodowymi Operacjami (IOLM), Zarządzanie Produkcją (PM) oraz Zarządzanie Międzynarodowe – Podwójny Dyplom (IMX). Ten ostatni kierunek jest prowadzony w unikalnej formie czteroletnich podwójnych dyplomów, przy czym dwa lata studiuje się w Reutlingen, a dwa kolejne na zagranicznym uniwersytecie partnerskim. W każdym kraju studia te są prowadzone w języku lokalnym, a także na każde dwa lata spędza się pół roku na obowiązkowych praktykach. Skutkiem tego, po ukończeniu programu IMX każdy absolwent mówi płynnie w dwóch językach wykładowych (niemiecki + inny język narodowy) oraz po angielsku, a także posiada już roczne doświadczenie pracy w dwóch różnych krajach. IMX jest prowadzony pomiędzy Niemcami, a następującymi państwami: USA, Chiny, Wielka Brytania, Francja, Irlandia, Włochy, Meksyk, Holandia, Hiszpania, Polska.[23]
Kierunek IMX jest prowadzony w ramach IPBS, największej międzynarodowej sieci partnerstwa szkół biznesowych, w ramach której studiuje ponad 2000 studentów,[24] a do którego należą następujące uczelnie: Dublin City University - DCU Business School (Irlandia), Elon University - Martha and Spencer Love School of Business (USA), Fundação Getúlio Vargas - Escola de Administração de Empresas de São Paulo (Brazylia), Hochschule Reutlingen - ESB Business School (Niemcy), Lancaster University - The Management School (Wielka Brytania), NEOMA - Centre d'Etudes Supérieures Européennes de Management (Francja), Northeastern University - D'Amore-McKim School of Business (USA), North Carolina State University - Poole College of Management (USA), Universidad de las Américas Puebla - Escuela de Negocios y Economía (Meksyk), Universidad Pontifica Comillas - Instituto Católico de Administración y Dirección Empresas (Hiszpania), Università Cattolica del Sacro Cuore - Facoltà di Economia Piacenza (Włochy), Brock University in St. Catharines (Kanada) University of San Diego (USA).[25] Dziwi brak w tym zestawieniu Uniwersytetu Jagiellońskiego, który za pomocą Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej prowadzi razem z ESB Business School blisko od dekady polsko-niemiecki program podwójnego dyplomu IMX. Pomimo blisko 10 lat współpracy UJ wciąż nie spełnił warunków członkostwa w IPBS.
W ramach oferowanych w sieci IPBS programów podwójnych dyplomów ESB Business School prowadził także kierunek magisterski (Master of Science) z Zarządzania Międzynarodowego (MIM). Pomimo wieloletniej tradycji prowadzenia tego programu studiów, był on po raz ostatni oferowany w semestrze zimowym w roku akademickim 2019/2020. Studenci, którzy wtedy go rozpoczęli mają zapewnione jego ukończenie, ale dla wszystkich nowych jest już proponowany sukcesor MIM – Zarzadzanie Globalne i Kompetencje Cyfrowe (GMDC). Zmiana ta była konieczna, aby lepiej przygotowywać przyszłych magistrów do dynamicznie zmieniającego się świata, gdzie z jednej strony istnieją masowo zachodzące procesy globalizacyjne (i równocześnie deglobalizacyjne w innych obszarach), a z drugiej coraz większe znaczenie mają kompetencje cyfrowe, co jest szczególnie widoczne obecnie w dobie pandemii, kiedy tak wiele sfer życia przeniosło się wyłącznie do sieci.
Innym przykładem tego, w jaki sposób Hochschule Reutlingen stara się stale odpowiadać na zapotrzebowania rynku oraz wzmacniać swoje kompetencje nie tylko w obszarach umiędzynarodowienia, ale także interdyscyplinarności i elastyczności, może być założone w 2009 roku unikalne w skali europejskiej Centrum Inteligentnej Elektroniki Roberta Boscha (Robert Bosch Zentrum für Leistungselektronik) w Stuttgarcie i w Reutlingen.[26] Centrum Inteligentnej Elektroniki to sieć dwóch jednostek badawczo-dydaktyczna utworzona przez konsorcjum Grupy Bosch (w Reutlingen znajduje się jedna z największych fabryk Boscha, zatrudniajaca ponad 8000 pracowników[27]), Szkoły Wyższej w Reutlingen oraz Uniwersytetu w Stuttgarcie, skąd pochodzą wykładowcy, a cały proces dydaktyczny jest finansowany kwotą 17 milionów euro przez Boscha. Jest to pierwsza tego typu współpraca na terenie całych Niemiec. Infrastrukturę Centrum sfinansowały w kwocie 30 milionów euro władze landowe Badenii-Wirtembergii.[28] W Centrum studenci mogą podjąć studia licencjackie, magisterskie bądź doktoranckie w zakresie mikroelektroniki i elektrotechniki, z nieodzownym silny komponentem praktyczny całego procesu dydaktycznego, który odbywa się bezpośrednio w fabrykach Boscha.[29] W 2020 roku część Centrum znajdująca się w Reutlingen zmieniła swoją nazwę na „Electronics & Drives”.[30],[31]
Podsumowanie
Zarówno Niemcy jako państwo, jak i Badenia-Wirtembergia kładą duży nacisk na rozwój gospodarczy oparty o innowacyjność oraz badania i rozwój. Dzięki temu Badenia-Wirtembergia obok Bawarii posiada wśród zatrudnionych największy odsetek absolwentów studiów wyższych w Niemczech wynoszący 90-120%. Jest to ewenement na obszarze Niemiec, których znacząca większości regionów pod względem pracujących osób ze studiami wyższymi pozostaje na poziomie 50-90% średniej unijnej. Dla porównania, w tym samym zestawieniu Polska umiejscawia się przeciętnie w przedziale 90-120% średniej UE, co plasuje nas znacznie wyżej niż Niemców. W 2017 roku w całym landzie pond 38% zatrudnionych w wieku 30-34 lat posiadało wyższe wykształcenie, co stanowi wyższy wynik niż średnia krajowa (34%) lecz niższy niż średnia europejska (39,9%).[32]
Z kolei Hochschule Reutlingen zdaje się stawiać przede wszystkim z jednej strony na wysokie umiędzynarodowienie uczelni, a z drugiej strony na bardzo bliska współprace z biznesem i dynamiczne odpowiadanie na jego zapotrzebowania w kwestii kształcenia studentów. Szczególnie widać to na przykładzie jednego z wydziałów tej uczelni – autonomicznej szkoły biznesu ESB Business School, która prowadzi międzynarodowe programy studiów z kilkunastoma innymi zagranicznymi uczelniami, a ponadto stara się zdobywać prestiżowe międzynarodowe akredytacje. Sam proces rekrutacji na studia oferowane w ESB Business School jest złożony i wielowarstwowy, a na najwyższym etapie każdy musi przejść przez rozmowę kwalifikacyjną, która jest prowadzona zawsze przez dwie osoby: jednego profesora z uczelni i jednego menadżera z firm współpracujących z uczelnią. Natomiast wymogiem formalnym względem wszystkich pracujących wykładowców na tej uczelni jest posiadanie wcześniejszego wieloletniego doświadczenia w biznesie – wyjątki od tej reguły są bardzo rzadkie robione wyłącznie dla wybitnych badaczy i nie przekraczają 10% ogółu wykładowców.
Wydaje się, że wiele z tych kierunków rozwoju mogłoby zostać z powodzeniem zastosowane w polskich warunkach. Paradoksem jest fakt, że chociaż różne podmioty z Polski współpracują z niemieckimi, to współpraca ta zazwyczaj jest w jakiś sposób ułomna, albo po prostu nie wykorzystuje swojego pełnego potencjału. Na przykład WZIKS UJ prowadzi wspólny program podwójnego dyplomu na licencjacie z ESB Business School,[33] ale już nie był w stanie otworzyć podobnych programów magisterskich, ani przystąpić do sieci IPBS. Jednocześnie polska firma z Krakowa Comarch wspiera studentów studiujących w Hochschule Reutlingen oferując im stypendia,[34] programy rozwojowe i regularnie pokazując się na targach,[35] ale w żaden sposób nie wspiera tam prowadzonego polsko-niemieckiego programu IMX. W ten sposób polska firma z Krakowa wspiera w Niemczech niemieckich studentów, zamiast swoich własnych: polskich, krakowskich z UJ. Skutki są takie, że nie jest możliwy do uzyskania szeroki efekt synergii w obszarze międzynarodowej współpracy tych dwóch uczelni z Krakowa i z Reutlingen, bo choć można wskazać szereg działań podejmowanych przez stronę polska, to są one nieskoordynowane najpierw po polskiej stronie, a potem często również ze stroną niemiecką, a przez to nie wspierają się wzajemnie pozbawiając się uzyskania wartości dodanej.
[1] Exzellenzinitiative auf einen Blick, [online] http://www.dfg.de/sites/flipbook/exin_auf_einenblick/files/assets/basic-html/toc.html [dostęp: 20.12.2020]. [2] G. Vogel, Germany’s excellence program gets good grades, [online] https://www.sciencemag.org/news/2016/01/germany-s-excellence-program-gets-good-grades [dostęp: 20.12.2020]. [3] A. Labi, Multibillion-Dollar Program Has Had Little Effect at German Universities, Report Says, [online] https://www.chronicle.com/article/Multibillion-Dollar-Program/133103 [dostęp: 20.12.2020]. [4] G. Vogel, A German Ivy League Takes Shape, [online] https://www.sciencemag.org/news/2006/10/german-ivy-league-takes-shape [dostęp: 20.12.2020]. [5] Die Exzellenzinitiative stärkt die universitäre Spitzenforschung [online], https://www.bmbf.de/de/die-exzellenzinitiativestaerkt-die-universitaere-spitzenforschung-1638.html [dostęp: 20.12.2020]. [6] A. Mäder, Exzellenzinitiative. Eine Prämie für die Besten, [online] https://www.stuttgarter-zeitung.de/inhalt.exzellenzinitiative-eine-praemie-fuer-die-besten.67e8c3a6-064d-4d95-8e95-cb03eec0fc11.html [dostęp: 20.12.2020]. [7] Studieren im Land der Zukunft!, Baden-Württemberg International 2017. [8] Studieren im Land der Zukunft!, Baden-Württemberg International 2017. [9] Baden-Württemberg, [online] https://ec.europa.eu/growth/tools-databases/regional-innovation-monitor/base-profile/baden-w%C3%BCrttemberg [dostęp: 20.12.2020]. [10] Baden-Württemberg, [online] https://ec.europa.eu/growth/tools-databases/regional-innovation-monitor/base-profile/baden-w%C3%BCrttemberg [dostęp: 20.12.2020]. [11] Studieren im Land der Zukunft!, Baden-Württemberg International 2017. [12] Baden-Württemberg, [online] https://ec.europa.eu/growth/tools-databases/regional-innovation-monitor/base-profile/baden-w%C3%BCrttemberg [dostęp: 20.12.2020]. [13] Best universities in Germany 2019, [online] https://www.timeshighereducation.com/student/best-universities/best-universities-germany [dostęp: 20.12.2020]. [14] Top 10 MBA Programs in Germany, [online] https://find-mba.com/lists/top-business-schools-by-location/top-10-mba-programs-in-germany [dostęp: 20.12.2020]. [15] Studieren im Land der Zukunft!, Baden-Württemberg International 2017. [16] Geschichte der Universität Heidelberg, [online] https://www.uni-heidelberg.de/universitaet/geschichte/geschichte.html [dostęp: 20.12.2020]. [17] Die Vergangenheit würdigen. Die Zukunft wagen, [online] http://www.uni-freiburg.de/universitaet/portrait/geschichte [dostęp: 20.12.2020]. [18] Die Vergangenheit würdigen. Die Zukunft wagen, [online] http://www.uni-freiburg.de/universitaet/portrait/geschichte [dostęp: 20.12.2020]. [19] Studying, [online] https://www.bw-studyguide.de/en/studying.html [dostęp: 20.12.2020]. [20] Rankings, [online] https://www.esb-business-school.de/en/school/quality/rankings [dostęp: 20.12.2020]. [21] AACSB International, AACSB-Accredited Business Schools, Best Business Schools, [online] https://bestbizschools.aacsb.edu/aacsb-accredited [dostęp: 21.12.2020]. [22] https://www.esb-business-school.de/en/school/quality/accreditations/ [23] ESB Business School, SEP 2017-2021. Structure and Development Plan ESB Business School, Reutlingen 2016, [online] https://www.esb-business-school.de/fileadmin/user_upload/Fakultaet_ESB/ESB_Business_School_SEP_2017-21.pdf [dostęp: 21.12.2020]. [24] IPBS, Network of 13 International Business Schools, [online] https://ipbs-network.org/ [dostęp: 21.12.2020]. [25] ESB Business School, International Networks, [online] https://www.esb-business-school.de/en/international/international-networks/#c6062 [dostęp: 21.12.2020]. [26] Minister Schmid eröffnet Robert Bosch Zentrum für Leistungselektronik in Reutlingen, Baden-Württemberg.de 08.06.2011,[online] https://www.baden-wuerttemberg.de/de/service/presse/pressemitteilung/pid/minister-schmid-eroeffnet-robert-bosch-zentrum-fuer-leistungselektronik-in-reutlingen/ [dostęp: 19.12.2020] [27] Gminder Bauten auf dem Bosch Areal, [online] https://betzingen.wordpress.com/2014/ 04/14/gminder-bauten-auf-dem-bosch-areal [dostęp: 20.12.2020]. [28] ST, Leistungselektronik wird eigenständig, Schwäbisches Tagblatt 13.07.2020, [online] https://www.tagblatt.de/Nachrichten/Leistungselektronik-wird-eigenstaendig-464134.html [dostęp: 22.12.2020]. [29] Das RBZ, [online] https://www.rbzentrum.de/das-rbz [dostęp: 20.12.2020]. [30] https://www.tec.reutlingen-university.de/fakultaet/ed-electronics-drives-frueher-rbz/, [dostęp: 21.12.2020]. [31] https://www.reutlingen-university.de/aktuelles/aktuelles/meldungen/aktuell/2020/hochschule-reutlingen-reutlinger-lehr-und-forschungszentrum-geht-in-die-zweite-runde/, [dostęp: 21.12.2020]. [32] Baden-Württemberg, [online] https://ec.europa.eu/growth/tools-databases/regional-innovation-monitor/base-profile/baden-w%C3%BCrttemberg [dostęp: 20.12.2020]. [33] https://econ.uj.edu.pl/wspolpraca/podwojny-dyplom, [dostęp: 21.12.2020]. [34] https://www.comarch.de/news/comarch/comarch-news/stipendium-von-comarch-an-hochschule-reutlingen/, [dostęp: 21.12.2020]. [35] https://www.pressebox.de/pressemitteilung/comarch-software-und-beratung-ag-muenchen/Stipendium-und-Workshops-Comarch-arbeitet-mit-Hochschule-Reutlingen-zusammen/boxid/709829, [dostęp: 20.12.2020].
POBIERZ ARTYKUŁ W PDF
Nauka
. Inicjatywa Doskonałości, Badenia-
Download INICJATYWA DOSKONAŁOŚCI, BADENIA- • 656KB